Միջնադարյան Այսրկովկասում կանայք կրթվում էին ոչ թե դպրոցական, այլ անհատական, տնային ուսուցման եղանակով. գրագետ հայուհին կամ միանձնուհին մեկ կամ մի քանի աղջիկների սովորեցնում էր տարրական գրագիտություն, աղոթք, հաճախ էլ` ձեռագործ։ Հիշենք, օրինակ, Շուշի քաղաքի վարժուհի Եղիսաբեթ Սարգսյանին` Աքեր Եղիսաբեթին, ինչպես դիմում էին նրան մի հողե կտուրի տակ հավաքված այն 10-15 օրիորդները, որոնց դալար ճիպոտի <<զորությամբ>> նա սովորեցնում էր այբբենարան, սաղմոս, կտակարան ու ձեռագործ։
Դրանք խալֆայական դպրոցներ էին, որոնց զուգընթաց, 19-րդ դարում` ռուսական կայսրության տիրապետության շրջանում, ստեղծվեցին նաև իգական կանոնավոր դպրոցներ` մի մասը պետական, մյուսը` մասնավոր հիմունքներով։ Սակայն այնքան մեծ էր դրանց և խալֆայական դպրոցների տարբերությունն ուսուցման որակի առումով, որ ճիշտ կլինի, եթե ասենք, որ կանանց կրթության գործը Հայաստանում սկզբնավորվում է 19-րդ դարի առաջին կեսին։
Այս կարևոր գործում մեծ է Կովկասի փոխարքա Վորոնցովի կնոջ` իշխանուհի Ե. Կ. Վորոնցովայի ներդրումը։ Նրա նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ստեղծվում է Սբ. Նինայի անվան կանանց բարեգործական ընկերությունը, որը մասնաճյուղեր է բացում տարածաշրջանի մի շարք քաղաքներում (այդ թվում` Երևանում) և ձեռնամուխ է լինում իգական դպրոցներ բացելու գործին։ Այդ նպատակին իշխանուհին տրամադրում է 200 000 ռուբլի։ Ուսումնական առաջին հաստատությունը բացվում է Թիֆլիսում` 1846թ. մայիսի 5-ին և կոչվում Սբ. Նինայի անվան։ Երևանում օրիորդաց դպրոցը բացվում է 1850թ., հունվարի 2-ին և կոչվում է Սբ. Հռիփսիմեի անվան։ 1884թ. այն դառնում է իգական պրոգիմնազիա, իսկ 1898թ.` գիմնազիա: Գործում էր Նազարովի փողոցում (այժմ` Ամիրյան) կառուցված հարմարավետ, գեղեցիկ շենքում, որը կանգուն է նաև մեր օրերում։ Այստեղ սովորում էին հիմնականում հարուստների աղջիկները, որովհետև ուսումը շատ թանկ էր, և սովորական քաղաքացիները վճարել չէին կարող։ Հետաքրքիր է, որ ընդունելության փաստաթղթերից ծննդյան վկայականի հետ կարևոր էին համարում նաև տեղեկանքները մկրտվելու, առողջական վիճակի և ծաղիկ հիվանդության դեմ պատվաստված լինելու մասին։

Գիմնազիայում մի քանի կարևոր առարկաների հետ (ռուսաց լեզու, թվաբանություն, ընդհանուր և ռուսաց պատմություն, ֆրանսերեն) դասավանդել են նաև նկարչություն, երաժշտություն, պար, ձեռագործ, հիգիենա և մի քանի այլ առարկաներ, որոնք արական դպրոցներում չէին դասավանդում։ Հայոց լեզուն պարտադիր առարկաների ցանկում չէր, և սանուհիները բողոքի ու դասադուլների գնով էին նվաճում մայրենին սովորելու իրավունքը։
Սբ. Հռիփսիմեի անվան դպրոցից հետո, որոշ ժամանակ անց` 1866թ. ապրիլի 10-ին, Երևանում բացվում է իգական երկրորդ դպրոցը, որը կոչվում է սբ. Գայանեի անվան։ Այն ծխական հոգևոր ուսումնարան էր և բացվեց դեռահասների շրջանում կրոնական բարոյականություն սերմանելու նպատակով։ 1879թ. օգոստոսի 31-ին սինոդի որոշմամբ ծխական ուսումնարանը դառնում է միջնակարգ դպրոց` 3 դասարանով։ Գործել է Պողոս-Պետրոս եկեղեցու բակում, բավական հարմարավետ շենքում։

1906թ. ապրիլին, իբրև մասնավոր պրոգիմնազիա, Երևանում բացվում է իգական երրորդ դպրոցը, որը 1912թ. վեր է ածվում Ալեքսանդր 1-ինի անվան թիվ 2 իգական գիմնազիայի։
Բացի վերոհիշյալ պետական դպրոցներից, Երևանում և Երևանի նահանգում եղել է մի քանի մասնավոր իգական դպրոց: Դրանցից Կովկասի ուսումնական օկրուգի հոգաբարձու Երմոնիա Տեր-Սարգսյանի նախաձեռնությամբ բացված դպրոցի նպատակը հիմնականում սանուհիներին գրաճանաչ դարձնելն էր։
Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Այսրկովկասում և ռուսական կայսրության հայաշատ վայրերում հայ օրիորդաց դպրոցների ընդհանուր թիվը հասնում էր 83-ի` 4548 սանով։ Այսպիսով` գրագետ օրիորդների թիվն այնքան էլ մեծ չէր, բայց եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ Այսրկովկասը 19-րդ դարում տնտեսական և մշակութային առումով դեռևս ցածր մակարդակի էր և շատ ուժեղ էին նախապաշարումները, ապա աղջիկների կրթության գործում ձեռք բերվածը լուրջ առաջընթաց էր։

Սուսաննա Հարությունյան
Երևան քաղաքի պատմության թանգարանի գիտաշխատող
Լուսանկարում` Հռիփսիմեաց գիմնազիայի սան Արուսյակ Գառնյանն է։